Sán Lá Gan Nhỏ: Nguyên Nhân, Triệu Chứng, Chẩn Đoán, Điều Trị và Phòng Ngừa

Nhiễm Sán Lá Gan Nhỏ là một bệnh ký sinh trùng đường mật khá phổ biến tại Việt Nam, gắn với thói quen ăn cá nước ngọt chưa chín. Phát hiện sớm giúp điều trị hiệu quả, tránh biến chứng nghiêm trọng như viêm đường mật, sỏi mật hay nguy cơ ung thư ống mật. Bài viết được biên soạn bởi Bệnh viện Đa khoa Khu Vực Phúc Yên, tổng hợp từ các khuyến cáo y khoa uy tín nhằm cung cấp thông tin đúng, dễ hiểu cho cộng đồng.

Nếu bạn quan tâm tới các bệnh truyền nhiễm khác, bài viết “lao xương có lây không” có thể hữu ích để hiểu rõ đặc điểm lây nhiễm và cách phòng ngừa.

Sán lá gan nhỏ là gì?

Sán lá gan nhỏ là tên gọi chung cho một nhóm sán ký sinh ở đường mật, điển hình là Clonorchis sinensis (sán lá gan Trung Quốc) và Opisthorchis viverrini (sán lá gan Đông Nam Á). Ở giai đoạn trưởng thành, sán có kích thước nhỏ (dài khoảng vài chục mm, mảnh), sống trong đường mật của người và một số động vật ăn cá. Bệnh do sán lá gan nhỏ gây ra được gọi là clonorchiasis hoặc opisthorchiasis, thuộc nhóm bệnh ký sinh trùng đường mật.

Hai loài sán này đã được các tổ chức quốc tế, trong đó có WHO và IARC, xếp vào nhóm tác nhân sinh học có liên quan đến ung thư đường mật khi nhiễm mạn tính kéo dài. Tại Việt Nam, bệnh thường xuất hiện ở những khu vực có sông ngòi ao hồ, nơi người dân có thói quen ăn cá nước ngọt sống hoặc tái.

Con đường lây truyền và vòng đời của sán lá gan nhỏ

Vòng đời sán lá gan nhỏ phức tạp, diễn ra qua nhiều vật chủ trung gian:

• Người hoặc động vật nhiễm (chó, mèo…) thải trứng sán theo phân vào môi trường nước.
• Trứng nở và ấu trùng xâm nhập vào các loài ốc nước ngọt, phát triển tiếp thành dạng ấu trùng có đuôi (cercaria).
• Cercaria rời khỏi ốc, bơi tự do và xâm nhập vào mô của cá nước ngọt, tạo thành nang ấu trùng (metacercaria).
• Con người nhiễm bệnh khi ăn cá có nang ấu trùng nhưng chưa được nấu chín kỹ (gỏi cá, cá tái/tiết chanh, cá ủ muối…).
• Sau ăn, nang ấu trùng đi vào tá tràng, ngược dòng lên đường mật và phát triển thành sán trưởng thành ký sinh trong gan – đường mật.

Điều quan trọng: các cách “làm tái” như vắt chanh, ngâm rượu, ướp muối… không đủ tiêu diệt nang ấu trùng. Chỉ chế biến chín tới tâm miếng cá mới an toàn. Tùy mức độ phơi nhiễm, triệu chứng có thể xuất hiện sau vài tuần hoặc kéo dài âm thầm nhiều năm.

Ăn gỏi cá làm tăng nguy cơ nhiễm sán lá gan nhỏ do cá nước ngọt chưa được nấu chín

Triệu chứng sán lá gan nhỏ: cấp và mạn tính

Nhiều trường hợp nhiễm sán lá gan nhỏ không có triệu chứng rõ ràng ở giai đoạn đầu. Khi số lượng sán nhiều hoặc thời gian nhiễm kéo dài, người bệnh có thể gặp:

• Khó tiêu, đầy bụng, chán ăn, buồn nôn, đau âm ỉ vùng hạ sườn phải (vùng gan).
• Ngứa, nổi mề đay hoặc phát ban, đặc biệt sau bữa ăn nhiều chất béo do dòng mật bị cản trở.
• Vàng da, nước tiểu sẫm, phân bạc màu khi ống mật bị viêm, phù nề hoặc có sỏi.
• Mệt mỏi kéo dài; xét nghiệm có thể tăng bạch cầu ái toan và men gan theo kiểu ứ mật (ALP, GGT).

Nhiễm mạn tính có thể dẫn tới viêm đường mật tái diễn, giãn đường mật, xơ hóa quanh ống mật, hình thành sỏi mật trong gan hoặc túi mật. Các biểu hiện thường dao động theo mức độ hoạt động của sán và tình trạng viêm.

Ở trẻ em, dinh dưỡng kém làm cơ thể dễ bị tác động bởi nhiễm ký sinh trùng. Bạn có thể tìm hiểu thêm về khái niệm “bị cam là gì” để nhận biết và phòng ngừa các vấn đề dinh dưỡng khác ở trẻ nhỏ.

Đau bụng vùng hạ sườn phải là triệu chứng thường gặp khi nhiễm sán lá gan nhỏ

Chẩn đoán sán lá gan nhỏ: làm xét nghiệm gì?

Bác sĩ sẽ kết hợp khai thác thói quen ăn uống, khám lâm sàng và các xét nghiệm:

• Phân tìm trứng sán: Là tiêu chuẩn kinh điển để xác định. Có thể cần kỹ thuật tập trung trứng hoặc xét nghiệm nhiều mẫu khác nhau vì trứng không phải lúc nào cũng hiện diện với số lượng đủ phát hiện.
• Xét nghiệm máu: Bạch cầu ái toan tăng gợi ý nhiễm ký sinh trùng; men gan kiểu ứ mật (ALP, GGT) có thể tăng. Một số xét nghiệm miễn dịch hỗ trợ (ELISA) được áp dụng trong từng cơ sở.
• Hình ảnh học: Siêu âm gan mật có thể thấy đường mật giãn, thành dày; đôi khi gan to hoặc có dấu hiệu xơ hóa. Chụp CT/MRCP được xem xét khi nghi biến chứng hoặc cần đánh giá cấu trúc đường mật sâu hơn.
• Chẩn đoán phân biệt: Viêm đường mật do nguyên nhân khác, sỏi mật, hẹp đường mật, u đường mật, viêm gan… Điều quan trọng là xác nhận bằng bằng chứng ký sinh trùng (trứng hoặc hình ảnh đặc trưng) và loại trừ bệnh lý khác.

Nếu có biểu hiện viêm đường mật cấp (sốt, đau hạ sườn phải, vàng da), cần đi khám sớm vì nguy cơ biến chứng cao.

Biến chứng: vì sao sán lá gan nhỏ nguy hiểm?

Nhiễm sán lá gan nhỏ mạn tính không điều trị có thể dẫn tới:

• Viêm đường mật tái diễn, hẹp/giãn đường mật, xơ hóa quanh ống mật.
• Sỏi mật trong gan hoặc túi mật, tắc mật, áp xe đường mật hoặc gan.
• Rối loạn tiêu hóa kéo dài, suy giảm dinh dưỡng.
• Nguy cơ ung thư đường mật (cholangiocarcinoma) tăng lên theo thời gian nhiễm và cường độ phơi nhiễm. Các cơ quan quốc tế đã xác nhận mối liên hệ này, vì vậy phòng ngừa và điều trị sớm là rất quan trọng.

Không phải ai nhiễm sán lá gan nhỏ cũng sẽ bị ung thư. Tuy nhiên, nguy cơ tích lũy theo thời gian đòi hỏi người bệnh cần được chẩn đoán, điều trị và theo dõi đúng phác đồ.

Điều trị sán lá gan nhỏ và theo dõi sau điều trị

Điều trị sán lá gan nhỏ hiện nay dựa trên thuốc đặc hiệu do bác sĩ chỉ định, phối hợp chăm sóc giảm triệu chứng và xử lý biến chứng nếu có (ví dụ kháng sinh khi viêm đường mật, can thiệp lấy sỏi đường mật…). Không nên tự ý mua và dùng thuốc tẩy sán khi chưa có chẩn đoán xác định hoặc chỉ định từ chuyên gia ký sinh trùng.

Sau điều trị, bác sĩ có thể hẹn đánh giá lại (xét nghiệm phân tìm trứng, kiểm tra men gan, siêu âm) để đảm bảo đã diệt sán, đồng thời tư vấn thay đổi thói quen ăn uống nhằm tránh tái nhiễm. Các thành viên trong gia đình có thói quen ăn cá sống nên được sàng lọc nếu cần.

Sử dụng thuốc điều trị sán lá gan nhỏ cần theo chỉ định và hướng dẫn của bác sĩ chuyên khoa

Bên cạnh bệnh lý ký sinh trùng, nhiều bạn trẻ quan tâm tới các vấn đề sức khỏe tổng quát khác như “20 tuổi niềng răng bao lâu”; việc chủ động cập nhật kiến thức đa lĩnh vực giúp bạn chăm sóc sức khỏe toàn diện.

Phòng ngừa sán lá gan nhỏ: thói quen nào an toàn?

• Ăn chín uống sôi: Không ăn gỏi cá, cá tái, cá ủ muối hoặc các món cá nước ngọt chưa chín kỹ. Nhiệt độ nấu chín tới tâm miếng cá mới đảm bảo diệt nang ấu trùng.
• Vệ sinh thực phẩm: Sử dụng nguồn cá sạch; tránh chế biến chung dụng cụ giữa cá sống và thức ăn chín; rửa tay trước khi ăn và sau khi chế biến.
• Vệ sinh môi trường: Không dùng phân người để nuôi cá; xử lý phân đúng cách để tránh phát tán trứng sán ra môi trường nước.
• Quản lý vật nuôi: Hạn chế cho chó mèo ăn cá sống; tham khảo bác sĩ thú y về tẩy ký sinh trùng cho vật nuôi định kỳ.
• Can thiệp cộng đồng: Tại vùng lưu hành, tham gia chương trình sàng lọc/điều trị theo kế hoạch của y tế địa phương giúp giảm tỉ lệ nhiễm trong cộng đồng.

Với phụ nữ sau sinh, bên cạnh việc chăm sóc mẹ và bé như “cách ngăn sữa chảy ra áo”, cần chú ý an toàn thực phẩm và dinh dưỡng để bảo vệ sức khỏe đường mật và gan.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Hãy liên hệ cơ sở y tế khi bạn có một hoặc nhiều dấu hiệu sau, đặc biệt nếu có tiền sử ăn cá sống/tái:

• Đau âm ỉ hoặc đau tức vùng hạ sườn phải kéo dài, kèm sốt hoặc vàng da.
• Ngứa, nổi mề đay tái diễn, rối loạn tiêu hóa không rõ nguyên nhân.
• Nước tiểu sẫm màu, phân bạc màu, sụt cân không chủ ý.
• Xét nghiệm cho thấy men gan tăng kiểu ứ mật hoặc bạch cầu ái toan cao.

Phụ nữ mang thai cần thận trọng với mọi biểu hiện bất thường và chủ động thăm khám. Việc nhận biết và phòng ngừa các biến cố trong thai kỳ rất cần thiết; bạn có thể tham khảo thêm “5 tai biến sản khoa” để nắm các dấu hiệu cảnh báo và xử trí an toàn.

Câu hỏi thường gặp về sán lá gan nhỏ

• Sán lá gan nhỏ khác sán lá gan lớn thế nào?
  Sán lá gan nhỏ (Clonorchis, Opisthorchis) thường ký sinh trong đường mật trong gan, kích thước nhỏ và liên quan thói quen ăn cá nước ngọt chưa chín. Sán lá gan lớn (Fasciola) có vòng đời khác, thường liên quan rau sống thủy sinh (như rau ngổ, rau cần) và kích thước lớn hơn, lộ trình di chuyển qua nhu mô gan trước khi đến đường mật.

• Ăn gỏi cá một lần có thể mắc bệnh không?
  Có thể, nếu miếng cá chứa nang ấu trùng. Nguy cơ tăng theo tần suất và nguồn cá. Vì vậy, cách phòng ngừa an toàn nhất là không ăn cá nước ngọt sống hoặc tái.

• Bệnh có lây từ người sang người không?
  Không lây trực tiếp người-người. Trứng sán phải ra môi trường nước, vào ốc rồi tiếp tục đi vào cá mới hoàn thành vòng đời. Tuy nhiên, vệ sinh môi trường kém sẽ khiến bệnh lan rộng trong cộng đồng.

• Tẩy giun định kỳ có diệt sán lá gan nhỏ không?
  Nhiều thuốc tẩy giun đường ruột phổ biến không có tác dụng với sán lá gan nhỏ. Điều trị cần thuốc đặc hiệu theo chỉ định bác sĩ sau khi chẩn đoán xác định.

• Phụ nữ mang thai hoặc cho con bú nếu nghi nhiễm thì sao?
  Cần thăm khám chuyên khoa để cân nhắc lợi ích-nguy cơ, thời điểm điều trị phù hợp và theo dõi an toàn cho mẹ và bé. Không tự ý dùng thuốc khi chưa có hướng dẫn từ bác sĩ.

Kết luận

Sán lá gan nhỏ là bệnh ký sinh trùng đường mật có thể âm thầm nhưng gây hậu quả nghiêm trọng nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời. Tránh ăn cá nước ngọt chưa chín, giữ vệ sinh thực phẩm và môi trường là chìa khóa phòng ngừa. Khi có triệu chứng gợi ý hoặc tiền sử ăn gỏi cá, hãy đi khám để được chẩn đoán và điều trị đúng. Bệnh viện Đa khoa Khu Vực Phúc Yên luôn cập nhật thông tin y tế dựa trên các khuyến cáo mới từ cơ quan chuyên môn nhằm hỗ trợ người dân chăm sóc sức khỏe chủ động, an toàn.

Thông tin trong bài mang tính chất tham khảo, không thay thế cho ý kiến của bác sĩ. Luôn tham khảo ý kiến chuyên gia y tế trước khi áp dụng bất kỳ phương pháp nào.