Nguyên Nhân Bệnh Tay Chân Miệng: Cơ Chế Lây Nhiễm, Dấu Hiệu, Biến Chứng và Phòng Ngừa

Bệnh tay chân miệng là một bệnh truyền nhiễm thường gặp ở trẻ nhỏ, dễ lây lan trong cộng đồng nếu không kiểm soát tốt. Hiểu rõ Nguyên Nhân Bệnh Tay Chân Miệng và cách bệnh lan truyền giúp cha mẹ chủ động phòng ngừa, bảo vệ con trẻ. Bài viết được biên soạn bởi Bệnh viện Đa khoa Khu Vực Phúc Yên, tổng hợp từ các khuyến cáo y khoa uy tín.

Ngoài tay chân miệng, nếu bạn quan tâm đến tính lây của một số bệnh truyền nhiễm khác trong cộng đồng, có thể xem thêm bài viết lao xương có lây không.

Bệnh tay chân miệng là gì?

Tay chân miệng (HFMD – Hand, Foot and Mouth Disease) là bệnh do nhóm virus đường ruột gọi chung là Enterovirus gây ra. Bệnh đặc trưng bởi các mụn nước/ban đỏ ở lòng bàn tay, lòng bàn chân, mông, khuỷu tay, đầu gối và các vết loét đau ở niêm mạc miệng. Phần lớn trẻ mắc bệnh có triệu chứng nhẹ và tự khỏi sau 7–10 ngày, nhưng một số trường hợp — phụ thuộc vào chủng virus gây bệnh — có thể diễn tiến nặng với biến chứng thần kinh hoặc tim phổi.

Thời gian ủ bệnh thường từ 3 đến 6 ngày. Người mắc bệnh lây truyền mạnh nhất trong tuần đầu, nhưng virus có thể tiếp tục thải ra theo phân vài tuần sau khi đã hết triệu chứng. Vì vậy, vệ sinh tay đúng cách, khử khuẩn đồ dùng và môi trường sinh hoạt đóng vai trò rất quan trọng trong kiểm soát lây lan.

Virus đường ruột gây tay chân miệng: Coxsackie A16 và Enterovirus 71

Nguyên nhân bệnh tay chân miệng: do những virus nào?

Nguyên nhân bệnh tay chân miệng chủ yếu là do các virus thuộc nhóm Enterovirus, thường gặp nhất:

• Coxsackievirus A16 (CVA16): gây bệnh thể nhẹ đến trung bình, đa số không để lại biến chứng.
• Coxsackievirus A6 (CVA6): liên quan đến một số đợt bùng phát với ban da lan rộng, mụn nước có thể nhiều và dễ bong vảy, đôi khi nhầm với thủy đậu.
• Enterovirus 71 (EV71): có nguy cơ gây biến chứng nặng như viêm màng não vô trùng, viêm não thân não, phù phổi cấp và suy tim phổi — là mối quan tâm chính trong các đợt dịch tại nhiều nước châu Á.

Các virus này được gọi là “virus đường ruột” vì chúng nhân lên ở đường tiêu hóa và thải ra ngoài qua phân, nước bọt, dịch mũi họng hoặc dịch từ mụn nước. Mỗi chủng virus có đặc điểm gây bệnh khác nhau, vì vậy một trẻ có thể mắc tay chân miệng nhiều lần trong đời nếu nhiễm các chủng khác nhau. Đây là lý do quan trọng giải thích vì sao nguyên nhân bệnh tay chân miệng luôn cần được theo dõi trong bối cảnh dịch tễ — đặc biệt với EV71.

Con đường lây nhiễm và vì sao bệnh lan nhanh?

Nguyên nhân bệnh tay chân miệng gắn liền với cách virus lan truyền:

• Qua đường tiêu hóa (phân – tay – miệng): tiếp xúc với phân hoặc bề mặt nhiễm bẩn rồi đưa tay lên miệng mà không rửa tay sạch.
• Qua đường hô hấp: hít phải giọt bắn li ti từ người bệnh khi ho, hắt hơi, nói chuyện gần.
• Qua tiếp xúc trực tiếp với dịch mụn nước hoặc dùng chung đồ vật (đồ chơi, cốc chén, khăn, tay nắm cửa, mặt bàn).
• Ít gặp hơn: nuốt phải nước hồ bơi bị nhiễm virus nếu khâu xử lý/chlor hóa không đạt chuẩn.

Virus có thể tồn tại trên bề mặt trong một thời gian nhất định tùy điều kiện môi trường. Bệnh dễ bùng phát tại nhà trẻ, mẫu giáo và các nơi tập trung đông trẻ do thói quen sinh hoạt gần gũi, trẻ thường chạm tay lên mặt và chưa có ý thức vệ sinh đầy đủ. Người lớn có thể mắc bệnh, nhưng trẻ dưới 5 tuổi là nhóm có nguy cơ cao nhất.

Nếu bạn có con nhỏ, những chủ đề sức khỏe nhi khoa như hội chứng tic trẻ em cũng hữu ích để theo dõi các biểu hiện hành vi – vận động bất thường khác biệt với bệnh truyền nhiễm.

Nốt phỏng nước ở bàn tay trẻ trong bệnh tay chân miệng

Ai có nguy cơ cao và các yếu tố thuận lợi?

• Trẻ dưới 5 tuổi: hệ miễn dịch chưa hoàn thiện, thường sinh hoạt chung, dễ tiếp xúc với dịch tiết và bề mặt nhiễm bẩn.
• Môi trường đông đúc, nhà trẻ, mẫu giáo: nguy cơ lây nhiễm chéo cao.
• Vệ sinh tay – bề mặt chưa tốt: không rửa tay sau thay tã, sau vệ sinh, trước khi ăn; không khử khuẩn đồ chơi, tay nắm cửa, mặt bàn.
• Mùa và thời tiết: bệnh có thể xuất hiện quanh năm, thường tăng vào các giai đoạn thời tiết nóng ẩm. Tại Việt Nam, bệnh hay có các đợt tăng trong năm tùy vùng.
• Tiền sử tiếp xúc ca bệnh: trong gia đình hoặc lớp học có trẻ mắc bệnh.

Lưu ý: tay chân miệng lây qua tiếp xúc và giọt bắn, khác với sán lá gan nhỏ — một bệnh ký sinh trùng lây chủ yếu qua thực phẩm (cá sống/không nấu chín kỹ). Hiểu đúng đường lây giúp lựa chọn biện pháp phòng ngừa phù hợp cho từng bệnh.

Dấu hiệu nhận biết và diễn tiến thường gặp

Tay chân miệng thường bắt đầu với các triệu chứng toàn thân nhẹ:

• Sốt, mệt mỏi, chán ăn, đau họng.
• Sau đó xuất hiện vết loét đau ở miệng: mặt trong má, lưỡi, lợi, vòm họng — làm trẻ khó ăn uống, tăng tiết nước bọt.
• Ban đỏ và mụn nước nhỏ ở lòng bàn tay, lòng bàn chân, đầu gối, khuỷu tay, mông; đôi khi vùng quanh móng tay/móng chân. Mụn nước thường không ngứa nhiều và sẽ khô/bong vảy sau vài ngày.
• Một số trẻ có ban lan rộng (đặc biệt do CVA6) dễ nhầm với bệnh da khác.

Phần lớn trường hợp sẽ giảm dần sau 7–10 ngày. Trẻ có thể còn thải virus qua phân vài tuần sau đó dù đã hết triệu chứng — do đó vẫn cần tuân thủ vệ sinh tay và khử khuẩn bề mặt.

Biến chứng nguy hiểm liên quan đến EV71: cảnh báo cần biết

Dù đa số ca bệnh nhẹ, việc nhận diện sớm dấu hiệu nặng là rất quan trọng. EV71 là nguyên nhân bệnh tay chân miệng thường liên quan đến biến chứng thần kinh và tim phổi:

• Biến chứng thần kinh: viêm màng não vô trùng, viêm não, viêm thân não, rung giật nhãn cầu, co giật, ngủ gà, liệt mềm cấp.
• Biến chứng tim – phổi: phù phổi cấp, viêm cơ tim, rối loạn huyết áp, suy tuần hoàn; có thể diễn tiến nhanh.
• Mất nước, rối loạn điện giải: do trẻ đau miệng, ăn/uống kém.
• Bội nhiễm da: mụn nước vỡ, rỉ dịch gây nhiễm trùng tại chỗ nếu chăm sóc không đúng.

Nếu trẻ sốt cao kéo dài, nôn ói nhiều, li bì, quấy khóc liên tục, co giật, thở nhanh/hút lõm ngực, tay chân lạnh, mạch nhanh, hoặc không uống/ăn được — cần đưa trẻ đến cơ sở y tế ngay.

Trong chuyên mục sức khỏe tiêu hóa, nếu bạn đang quan tâm đến các chủ đề khác (không liên quan đến tay chân miệng), có thể tham khảo thêm cách chữa bệnh trĩ nhẹ để cập nhật thói quen bảo vệ đường tiêu hóa lành mạnh.

Chẩn đoán và khi nào cần đưa trẻ đi khám?

Chẩn đoán tay chân miệng chủ yếu dựa vào lâm sàng: phối hợp giữa loét miệng đau, ban/mụn nước điển hình ở tay – chân và tiền sử tiếp xúc. Xét nghiệm chuyên sâu (như PCR tìm Enterovirus) có thể được cân nhắc trong các trường hợp nặng, bùng phát dịch hoặc cần phân biệt với bệnh khác, tùy đánh giá của bác sĩ.

Bạn nên đưa trẻ đi khám khi:

• Sốt cao không hạ, kéo dài trên 48 giờ hoặc tái sốt sau giai đoạn đầu.
• Dấu hiệu thần kinh: ngủ gà, kích thích, giật mình liên tục, co giật.
• Dấu hiệu hô hấp – tuần hoàn: thở nhanh, khó thở, tím tái, tay chân lạnh.
• Trẻ không uống/ăn được, có biểu hiện mất nước (khô môi, ít tiểu).
• Ban da lan rộng bất thường, mụn nước vỡ, rỉ dịch, nghi ngờ bội nhiễm.

Điều trị hỗ trợ an toàn tại nhà và tại cơ sở y tế

Hiện chưa có thuốc đặc hiệu diệt Enterovirus gây tay chân miệng. Nguyên tắc điều trị là hỗ trợ triệu chứng và theo dõi sát dấu hiệu nặng:

• Hạ sốt và giảm đau: sử dụng thuốc hạ sốt giảm đau thông thường theo hướng dẫn của bác sĩ. Tránh dùng aspirin cho trẻ em vì nguy cơ hội chứng Reye.
• Chăm sóc miệng: thức ăn mềm, nguội; tránh đồ chua/cay; có thể dùng sản phẩm hỗ trợ giảm đau tại chỗ theo tư vấn y tế.
• Bù nước – điện giải: chia nhỏ nhiều lần, ưu tiên nước/ORS theo hướng dẫn; theo dõi lượng tiểu.
• Vệ sinh da: không chọc vỡ mụn nước; giữ da khô, sạch; phát hiện sớm dấu hiệu bội nhiễm.
• Nghỉ ngơi – cách ly: cho trẻ nghỉ học trong giai đoạn bệnh, hạn chế tiếp xúc gần để tránh lây lan.

Phụ huynh cần tuân thủ hướng dẫn của nhân viên y tế, không tự ý dùng kháng sinh hoặc thuốc không rõ nguồn gốc. Nguyên nhân bệnh tay chân miệng là do virus — kháng sinh không có tác dụng trên virus và có thể gây hại nếu sử dụng sai.

Phòng ngừa: vệ sinh tay, khử khuẩn, cách ly hợp lý

Phòng ngừa tập trung vào cắt đứt chuỗi lây truyền:

• Rửa tay đúng cách bằng xà phòng/ dung dịch sát khuẩn: trước khi ăn, sau khi thay tã, sau khi đi vệ sinh, sau khi chạm vào dịch tiết của trẻ bệnh.
• Khử khuẩn bề mặt và đồ dùng: tay nắm cửa, bàn ghế, đồ chơi, dụng cụ ăn uống; có thể dùng dung dịch chứa clo theo hướng dẫn an toàn.
• Giặt – xử lý đồ dùng của trẻ bệnh riêng biệt: khăn, chăn, quần áo; tránh dùng chung vật dụng.
• Che miệng khi ho/hắt hơi; bỏ khăn giấy vào thùng kín; rửa tay sau đó.
• Cách ly hợp lý: trẻ đang bệnh cần nghỉ học, hạn chế tiếp xúc gần trong gia đình, đặc biệt với trẻ nhỏ khác.

Rửa tay đúng cách giúp ngăn lây lan tay chân miệng trong cộng đồng

Dinh dưỡng đầy đủ giúp sức đề kháng của trẻ tốt hơn. Nếu bạn từng nghe thuật ngữ dân gian “bị cam”, có thể tham khảo thêm bị cam là gì để phân biệt các vấn đề dinh dưỡng với bệnh truyền nhiễm như tay chân miệng.

Câu hỏi thường gặp về nguyên nhân và lây nhiễm

• Trẻ có thể tái nhiễm không?
  Có. Do nhiều chủng Enterovirus khác nhau gây bệnh (CVA16, CVA6, EV71…), trẻ có thể mắc lại nếu nhiễm chủng khác. Kháng thể sau khi khỏi bệnh không bảo vệ lâu dài đối với mọi chủng.

• Người lớn có mắc bệnh không?
  Có, dù ít gặp hơn và thường nhẹ. Người lớn vẫn có thể là nguồn lây cho trẻ, vì vậy cần thực hiện vệ sinh tay và khử khuẩn nghiêm túc khi chăm sóc trẻ bệnh.

• Bơi ở hồ bơi có làm tăng nguy cơ?
  Không phải là đường lây chính nếu hệ thống xử lý nước đạt chuẩn. Tuy nhiên, nuốt phải nước hồ bơi không được khử trùng đúng cách có thể làm tăng nguy cơ nhiễm virus.

• Nấu chín có tiêu diệt virus không?
  Nhiệt độ cao và các quy trình vệ sinh chuẩn có thể làm bất hoạt nhiều loại virus. Dù vậy, tay chân miệng lan chủ yếu qua tiếp xúc trực tiếp và giọt bắn — vì thế rửa tay, khử khuẩn bề mặt và cách ly vẫn là biện pháp trọng tâm.

• Có vắc-xin phòng bệnh không?
  Một số vắc-xin EV71 đã được triển khai tại một vài quốc gia, nhưng nhìn chung chưa có vắc-xin bao phủ tất cả chủng Enterovirus gây tay chân miệng và hiện chưa phổ biến tại Việt Nam. Phòng ngừa bằng vệ sinh và cách ly vẫn là chiến lược chính.

Kết luận

Nguyên nhân bệnh tay chân miệng xuất phát từ các Enterovirus lây lan mạnh trong cộng đồng, đặc biệt ở trẻ nhỏ. Nắm vững cơ chế lây truyền, dấu hiệu nhận biết và cách phòng ngừa sẽ giúp giảm nguy cơ bùng phát, hạn chế biến chứng nặng. Khi trẻ có biểu hiện nặng hoặc bạn còn băn khoăn về chăm sóc tại nhà, hãy liên hệ cơ sở y tế để được tư vấn. Bệnh viện Đa khoa Khu Vực Phúc Yên luôn cập nhật thông tin y khoa dựa trên khuyến cáo mới từ Bộ Y tế và các tổ chức quốc tế để đồng hành cùng gia đình bạn.

Thông tin trong bài mang tính chất tham khảo, không thay thế cho ý kiến của bác sĩ. Luôn tham khảo ý kiến chuyên gia y tế trước khi áp dụng bất kỳ phương pháp nào.