Hậu Zona Thần Kinh: Nguyên nhân, Triệu chứng, Chẩn đoán, Điều Trị và Phòng Ngừa

Đau và khó chịu kéo dài sau khi các mụn nước của bệnh zona đã lành không hiếm gặp. Đó là “Hậu Zona Thần Kinh” — nhóm biến chứng có thể ảnh hưởng lớn đến giấc ngủ, công việc và chất lượng sống. Bài viết được biên soạn bởi Bệnh viện Đa khoa Khu Vực Phúc Yên dựa trên khuyến cáo y khoa cập nhật, giúp bạn hiểu rõ cơ chế, nhận biết và hướng xử trí an toàn.

Đau mạn tính dễ làm tăng căng thẳng và hormone stress trong cơ thể. Việc hiểu cơ thể mình, kể cả “tuyến thượng thận nằm ở đâu”, cũng giúp bạn nhìn toàn cảnh hơn về phản ứng stress kéo dài: tuyến thượng thận nằm ở đâu

Hậu zona thần kinh là gì?

• Hậu zona thần kinh mô tả các vấn đề sức khỏe xuất hiện hoặc kéo dài sau khi tổn thương da do zona (Herpes zoster) đã khỏi. Phổ biến nhất là đau dây thần kinh hậu zona (postherpetic neuralgia – PHN), nghĩa là cơn đau vùng đã từng nổi zona vẫn còn dai dẳng.
• Theo định nghĩa lâm sàng thường dùng, PHN là đau thần kinh kéo dài từ 90 ngày (3 tháng) trở lên tính từ khi phát ban zona bắt đầu xuất hiện. Đau có thể âm ỉ, bỏng rát, nhói như kim châm, hoặc tăng vọt khi chạm nhẹ (tăng cảm đau/allodynia).
• Ngoài đau, người bệnh có thể gặp: ngứa, tê bì/mất cảm giác, quá nhạy cảm với lạnh/nóng, suy giảm thị lực/thính lực nếu tổn thương ở mắt/tai, nhiễm trùng da thứ phát, sẹo, rối loạn giấc ngủ, lo âu – trầm cảm.

Vì sao xảy ra “hậu zona thần kinh”?

Zona là do virus varicella-zoster (VZV) — chính là virus gây thủy đậu — tái hoạt động. Sau thủy đậu, virus “nằm ngủ” trong hạch rễ sau của tủy sống hoặc hạch dây thần kinh sọ. Khi miễn dịch suy giảm theo tuổi tác hoặc bệnh lý, virus thức dậy, gây viêm dây thần kinh và phát ban theo dải da.

Điều gì khiến đau kéo dài? Khi VZV tấn công, các sợi thần kinh bị viêm, tổn thương vỏ myelin, dẫn truyền đau bị “nhiễu”. Tại tủy sống và não, hiện tượng “quá mẫn trung ương” khiến hệ thần kinh phản ứng quá mức — chỉ cần chạm nhẹ cũng đau. Về mặt mô học, có mất sợi thần kinh cảm giác nhỏ, thay đổi dẫn truyền, và tín hiệu đau duy trì lâu dài dù da đã lành.

Các yếu tố tăng nguy cơ hậu zona thần kinh:

• Tuổi cao (≥ 50 tuổi), đặc biệt ≥ 60 tuổi.
• Đau cấp tính dữ dội và phát ban rộng trong giai đoạn zona.
• Vị trí đặc biệt: vùng mắt (herpes zoster ophthalmicus) hoặc tai.
• Suy giảm miễn dịch (đái tháo đường kiểm soát kém, ung thư, dùng thuốc ức chế miễn dịch…).
• Khởi trị thuốc kháng virus muộn trong giai đoạn zona cấp.

Tần suất: Ước tính khoảng 10–18% người bị zona diễn tiến thành đau dây thần kinh hậu zona, tỷ lệ tăng theo tuổi. Điều trị kháng virus sớm (tốt nhất trong 72 giờ kể từ khi phát ban) có thể giúp giảm nguy cơ biến chứng này.

Hình ảnh virus varicella-zoster gây zona và có thể dẫn đến hậu zona thần kinh

Dấu hiệu nhận biết hậu zona thần kinh

• Đau thần kinh kéo dài: bỏng rát, nhói, tê như điện giật, châm chích; đau tăng khi chạm nhẹ, cọ áo, gió lạnh hoặc nước.
• Tăng cảm đau (allodynia) và giảm ngưỡng đau: những kích thích vốn không gây đau lại gây đau đáng kể.
• Rối loạn cảm giác: tê bì, kim châm, nóng rát; đôi khi mất cảm giác khu trú ở vùng từng có phát ban.
• Ngứa mạn tính sau zona (postherpetic pruritus): ngứa “bướng bỉnh”, gãi không đỡ, ảnh hưởng giấc ngủ.
• Ảnh hưởng chức năng: khó ngủ, giảm tập trung, hạn chế vận động do sợ đau; tâm trạng chán nản, lo âu.

Tê bì và mất cảm giác khu trú có thể xuất hiện sau zona, đi kèm đau hậu zona thần kinh

Hậu zona thần kinh ở mắt và tai: khi nào nguy hiểm?

• Ở mắt (herpes zoster ophthalmicus): có thể gây viêm giác mạc, viêm màng bồ đào, tăng nhãn áp, sẹo giác mạc và suy giảm thị lực. Dấu hiệu báo động: đau mắt, nhạy sáng, đỏ mắt, nhìn mờ, tổn thương da vùng trán – mi trên cùng bên. Cần khám chuyên khoa mắt khẩn nếu có bất kỳ triệu chứng mắt nào.
• Ở tai (herpes zoster oticus/Ramsay Hunt): có thể gây đau tai, phỏng nước ống tai, giảm thính lực, chóng mặt và liệt mặt ngoại biên cùng bên. Đây là cấp cứu tai mũi họng – thần kinh, cần thăm khám sớm để giảm nguy cơ di chứng.
• Dù phát ban da đã lành, các biến chứng “hậu zona thần kinh” ở mắt và tai có thể tiến triển âm thầm, do đó tuyệt đối không chủ quan nếu còn triệu chứng.

Chẩn đoán và khi nào cần gặp bác sĩ?

Chẩn đoán chủ yếu dựa trên:

• Tiền sử đã bị zona gần đây và cơn đau/triệu chứng cảm giác kéo dài ở cùng vùng chi phối thần kinh.
• Tính chất đau thần kinh: bỏng rát, châm chích, tăng cảm đau khi chạm.
• Khám loại trừ nguyên nhân khác của đau thần kinh ngoại biên (bệnh lý đái tháo đường, chèn ép rễ thần kinh, thiếu vitamin nhóm B…).

Bạn nên đi khám sớm khi:

• Đau kéo dài trên 4 tuần sau khi phát ban lành, hoặc đau ngày càng tăng.
• Có dấu hiệu mắt, tai: đau, nhìn mờ, ù tai, giảm nghe, méo mặt.
• Vùng da cũ có dấu hiệu nhiễm trùng: đỏ lan rộng, sưng nóng, rỉ dịch, sốt.
• Tê bì lan rộng, yếu cơ, đi lại khó khăn.
• Bạn đang mang thai, trên 60 tuổi, hoặc có suy giảm miễn dịch.
• Đau gây mất ngủ, lo âu, trầm buồn ảnh hưởng sinh hoạt.

Người bệnh có triệu chứng hậu zona thần kinh nên được bác sĩ chuyên khoa thăm khám để có kế hoạch điều trị phù hợp

Điều trị hậu zona thần kinh: tiếp cận an toàn, cá thể hóa

Điều trị hướng vào hai mục tiêu: giảm đau thần kinh và phục hồi chức năng – giấc ngủ. Kế hoạch cụ thể do bác sĩ xây dựng dựa trên mức độ đau, bệnh nền và các nguy cơ cá nhân.

• Biện pháp không dùng thuốc:

  • Chườm mát ngắn hạn vùng đau giúp dịu cảm giác bỏng rát; tránh chườm quá lạnh hoặc quá lâu.
  • Vệ sinh da nhẹ nhàng, trang phục mềm, tránh cọ xát vùng “nhạy cảm”.
  • Quản lý giấc ngủ: vệ sinh giấc ngủ, tập thư giãn, thiền – hít thở sâu.
  • Vật lý trị liệu: kích thích điện qua da (TENS), liệu pháp laser mức thấp, bài tập nhẹ nhàng. Hiệu quả khác nhau tùy người; nên thực hiện dưới hướng dẫn chuyên môn.
  • Liệu pháp tâm lý – hành vi (CBT) hỗ trợ kiểm soát đau mạn và lo âu.

• Thuốc đường bôi và can thiệp tại chỗ:

  • Miếng dán lidocain tại chỗ có thể giảm allodynia ở một số người bệnh.
  • Capsaicin nồng độ cao do nhân viên y tế áp dụng tại cơ sở chuyên khoa có thể giảm đau kéo dài sau vài buổi.
  • Phong bế thần kinh, tiêm ngoài màng cứng hoặc các kỹ thuật can thiệp đau khác có thể được cân nhắc ở ca kháng trị — chỉ thực hiện tại cơ sở có chuyên môn.

• Thuốc đường uống (theo chỉ định bác sĩ):

  • Nhóm giảm đau thần kinh: các thuốc điều hòa dẫn truyền thần kinh chuyên biệt cho đau thần kinh thường là lựa chọn sớm.
  • Nhóm chống trầm cảm dùng trong đau thần kinh: một số thuốc nhóm ba vòng (TCA) hoặc ức chế tái hấp thu serotonin–noradrenalin (SNRI) có thể giảm đau và cải thiện giấc ngủ.
  • Thuốc giảm đau khác có thể được cân nhắc ngắn hạn nếu đau bùng phát. Thuốc phiện (opioid) không phải lựa chọn đầu tay và cần thận trọng do nguy cơ tác dụng phụ và lệ thuộc.

Lưu ý quan trọng:

• Không tự ý dùng hay ngưng thuốc. Tất cả thuốc điều trị “hậu zona thần kinh” cần được chỉ định và theo dõi bởi bác sĩ.
• Nếu bạn đang dùng nhiều thuốc vì bệnh nền (tăng huyết áp, đái tháo đường, tim mạch…), hãy báo đầy đủ cho bác sĩ để tránh tương tác.

Chăm sóc tại nhà và lối sống hỗ trợ hồi phục

• Duy trì lịch sinh hoạt ổn định: ngủ đúng giờ, phòng ngủ yên tĩnh – tối – mát.
• Vận động nhẹ: đi bộ, kéo giãn cơ, yoga nhẹ nhàng giúp giảm căng cơ và cải thiện tâm trạng.
• Dinh dưỡng cân bằng, đủ đạm và vitamin nhóm B từ thực phẩm, uống đủ nước. Hạn chế rượu bia và chất kích thích vì có thể làm nặng đau thần kinh và rối loạn giấc ngủ.
• Quản lý stress: thiền, viết nhật ký, trao đổi với người thân; tham vấn tâm lý khi cần.
• Bảo vệ vùng da từng bị zona: tránh nắng gắt, tránh cọ xát mạnh, chọn quần áo mềm mại, thoáng.

Phòng ngừa biến chứng “hậu zona thần kinh”

• Tiêm vắc xin zona:
  • Vắc xin zona tái tổ hợp (thường gọi Shingrix) được các tổ chức như CDC khuyến cáo cho người trưởng thành từ 50 tuổi trở lên, gồm 2 liều. Vắc xin giúp giảm đáng kể nguy cơ mắc zona và hậu zona thần kinh (hiệu quả phòng bệnh ở người lớn tuổi được ghi nhận trên 90% trong các nghiên cứu).
  • Người từ 19 tuổi trở lên có suy giảm miễn dịch cũng có thể được khuyến cáo tiêm. Hỏi ý kiến bác sĩ về lịch tiêm phù hợp tình trạng của bạn.
• Điều trị zona cấp sớm:
  • Dùng thuốc kháng virus theo chỉ định càng sớm càng tốt (tốt nhất trong 72 giờ đầu) có thể rút ngắn thời gian bệnh và giảm nguy cơ “hậu zona thần kinh”.
  • Bác sĩ có thể cân nhắc thuốc giảm đau phù hợp trong giai đoạn cấp; corticoid không nên tự ý dùng và không chứng minh làm giảm nguy cơ PHN khi dùng đơn độc.
• Chăm sóc da đúng cách khi bị zona:
  • Giữ tổn thương khô, sạch; tránh gãi để hạn chế nhiễm trùng thứ phát và sẹo.
  • Che phủ nhẹ nhàng khi cần để tránh lây cho người chưa từng bị thủy đậu/tiêm vắc xin.
• Quản lý bệnh nền và miễn dịch:
  • Kiểm soát tốt đái tháo đường, dinh dưỡng đầy đủ, ngủ đủ giấc, vận động điều độ giúp hệ miễn dịch vững vàng.

Hậu zona thần kinh ở ai cần tầm soát thêm?

• Người trẻ (dưới 50 tuổi) bị zona nhiều lần hoặc nặng bất thường.
• Bệnh tiến triển kéo dài, kèm sụt cân, sốt không rõ nguyên nhân.
• Có dùng thuốc ức chế miễn dịch dài ngày, hoặc có bệnh nền ung thư, bệnh mô liên kết.
  Trong các trường hợp này, bác sĩ có thể đề nghị xét nghiệm, tầm soát để tìm nguyên nhân suy giảm miễn dịch tiềm ẩn.

Câu hỏi thường gặp về “hậu zona thần kinh”

• Hậu zona thần kinh kéo dài bao lâu?

  • Phổ biến là vài tháng, nhưng một số trường hợp trên 1 năm. Đau thường giảm dần theo thời gian nhờ tái tạo thần kinh và điều trị đúng hướng.

• Hậu zona thần kinh có lây không?

  • Không. Hậu zona thần kinh là di chứng thần kinh. Tuy nhiên, trong giai đoạn zona cấp khi mụn nước chưa đóng vảy, virus có thể lây cho người chưa miễn dịch với thủy đậu. Khi vảy đã khô hoàn toàn, nguy cơ lây rất thấp.

• Tôi đã bị zona, có nên tiêm vắc xin không?

  • Có thể. Tiêm vắc xin giúp giảm nguy cơ tái phát zona và “hậu zona thần kinh” trong tương lai. Thời điểm tiêm nên theo tư vấn của bác sĩ.

• Có phải kiêng tắm rửa khi bị đau hậu zona thần kinh?

  • Không cần kiêng tắm, nhưng nên tắm nhanh, nước ấm nhẹ, lau khô bằng khăn mềm và tránh chà xát mạnh vào vùng nhạy cảm.

• Thuốc giảm đau thông thường có hiệu quả không?

  • Một số thuốc giảm đau thông thường có thể giúp phần nào, nhưng đau hậu zona thần kinh đáp ứng tốt hơn với các thuốc chuyên biệt cho đau thần kinh hoặc can thiệp tại chỗ do bác sĩ chỉ định.

• Làm sao phân biệt đau cơ – xương – khớp với đau hậu zona thần kinh?

  • Đau hậu zona thần kinh thường khu trú theo vùng từng nổi zona, kiểu đau bỏng rát/điện giật, tăng khi chạm nhẹ. Đau cơ – xương – khớp thường liên quan vận động hoặc tư thế, ít khi có allodynia. Khám bác sĩ sẽ giúp phân biệt chính xác.

Kết luận

Hậu zona thần kinh là biến chứng không hiếm, có thể kéo dài và ảnh hưởng sâu tới giấc ngủ, tâm lý và sinh hoạt. Nhận biết sớm, điều trị bài bản và chăm sóc lối sống đúng cách sẽ giúp bạn kiểm soát cơn đau, phòng biến chứng mắt – tai, và sớm trở lại nhịp sống bình thường. Bệnh viện Đa khoa Khu Vực Phúc Yên luôn cập nhật thông tin y khoa dựa trên khuyến cáo chính thống để đồng hành cùng bạn trong từng quyết định sức khỏe.

Thông tin trong bài mang tính chất tham khảo, không thay thế cho ý kiến của bác sĩ. Luôn tham khảo ý kiến chuyên gia y tế trước khi áp dụng bất kỳ phương pháp nào.