Cách Chữa Ngộ Độc Thực Phẩm: Nhận Biết, Sơ Cứu An Toàn Và Phòng Ngừa

Ngộ độc thực phẩm có thể xảy ra với bất kỳ ai và thường đến rất đột ngột. Nắm vững Cách Chữa Ngộ độc Thực Phẩm an toàn, dễ áp dụng tại nhà sẽ giúp giảm khó chịu, ngăn mất nước và hạn chế biến chứng. Bài viết được biên soạn bởi Bệnh viện Đa khoa Khu Vực Phúc Yên, tổng hợp theo khuyến cáo cập nhật của các tổ chức y tế uy tín như WHO, CDC và Bộ Y tế.

Trong nhiều trường hợp, ngộ độc thực phẩm gây đau bụng vùng thượng vị hoặc quanh rốn. Nếu cơn đau khu trú “đau trên rốn” kéo dài, bạn có thể tham khảo thêm: đau trên rốn là bị gì.

Ngộ độc thực phẩm là gì? Cơ chế thường gặp

Ngộ độc thực phẩm là tình trạng cơ thể phản ứng sau khi ăn/uống thực phẩm chứa tác nhân gây hại: vi khuẩn (như Salmonella, Campylobacter), virus (norovirus), ký sinh trùng (Giardia), độc tố do vi khuẩn sinh ra (Staphylococcus aureus, Bacillus cereus), hoặc hóa chất/kim loại nặng. Những tác nhân này tấn công niêm mạc đường tiêu hóa, gây viêm, tiêu chảy, nôn ói và rối loạn nước – điện giải.

Thời gian ủ bệnh thay đổi tùy tác nhân:

• Độc tố sẵn có trong thức ăn (thức ăn để lâu, bảo quản kém): triệu chứng xuất hiện rất nhanh, từ 1–6 giờ.
• Vi khuẩn/virus: thường 12–72 giờ, đôi khi vài ngày.

Đa số trường hợp nhẹ đến trung bình sẽ tự hồi phục trong 24–72 giờ nếu chăm sóc đúng cách. Tuy nhiên, trẻ nhỏ, người già, phụ nữ mang thai, người suy giảm miễn dịch dễ gặp biến chứng mất nước và cần theo dõi chặt.

Triệu chứng ngộ độc thực phẩm và dấu hiệu cảnh báo

Triệu chứng thường gặp:

• Buồn nôn, nôn ói
• Đau quặn bụng, tiêu chảy (phân lỏng, nhiều lần)
• Sốt nhẹ, ớn lạnh, đau nhức mỏi cơ
• Mệt mỏi, chóng mặt do mất nước

Cơ chế chính khiến bạn mệt là mất dịch và điện giải (natri, kali) qua nôn/tiêu chảy. Khi ruột viêm, cơ thể đẩy nhanh nhu động để loại bỏ tác nhân gây hại — dẫn tới tiêu chảy nhiều lần.

Dấu hiệu cần đi khám ngay:

• Dấu hiệu mất nước: khát dữ dội, tiểu ít, môi lưỡi khô, chóng mặt khi đứng, mắt trũng
• Tiêu chảy ra máu, phân đen hoặc có nhầy mủ
• Sốt cao kéo dài (thường ≥ 38,5°C), đau bụng dữ dội
• Nôn ói liên tục, không giữ được nước
• Rối loạn tri giác, co giật, yếu liệt hoặc nhìn mờ (nghĩ đến ngộ độc độc tố thần kinh)
• Ở nhóm nguy cơ cao: trẻ dưới 5 tuổi, người ≥ 65 tuổi, phụ nữ mang thai, người ghép tạng, đái tháo đường, ung thư

Cách chữa ngộ độc thực phẩm tại nhà: an toàn và theo khoa học

Dưới đây là các bước xử trí tại nhà được khuyến cáo bởi các tổ chức y tế. Lưu ý: áp dụng cho trường hợp nhẹ, không có dấu hiệu cảnh báo.

1. Nghỉ ngơi, theo dõi

• Nghỉ ngơi giúp cơ thể tiết kiệm năng lượng cho quá trình hồi phục.
• Theo dõi số lần nôn/tiêu chảy, lượng nước tiểu, nhiệt độ cơ thể.

2. Bù nước và điện giải đúng cách

• Uống từng ngụm nhỏ nước sạch, dung dịch bù điện giải (oresol/ORS) theo hướng dẫn trên bao bì; uống chậm, chia nhiều lần để tránh kích thích nôn.
• Có thể bổ sung thêm nước cháo loãng, súp trong, nước canh để tăng hấp thu.
• Tránh đồ uống có cồn, cà phê, nước ngọt có ga vì làm nặng thêm tiêu chảy hoặc mất nước.

3. Ăn nhạt, dễ tiêu khi đã đỡ nôn

• Bắt đầu với khẩu phần nhỏ, mềm, ít dầu mỡ: cháo trắng, bánh mì nướng, cơm trắng, chuối chín, khoai tây nghiền, táo nấu chín.
• Tăng dần đa dạng sau khi dung nạp tốt. Tránh đồ cay, chiên rán, nhiều chất béo, sữa tươi (dễ gây đầy bụng khi ruột đang viêm).
• Đảm bảo an toàn thực phẩm khi chế biến lại.

4. Có thể cân nhắc men vi sinh

• Một số chủng men vi sinh (probiotics) có thể rút ngắn thời gian tiêu chảy nhẹ theo tổng hợp nghiên cứu, nhưng hiệu quả phụ thuộc chủng và liều.
• Ưu tiên sản phẩm có nguồn gốc rõ ràng; ngưng nếu đầy hơi khó chịu. Không thay thế cho bù nước – điện giải.

5. Gừng ấm, bạc hà

• Gừng ấm hoặc trà bạc hà có thể giúp giảm buồn nôn ở một số người. Dù vậy, đây chỉ là biện pháp hỗ trợ. Tránh lạm dụng nếu có bệnh nền hoặc phụ nữ mang thai (cần hỏi ý kiến bác sĩ).

6. Những điều không nên làm

• Không tự ý dùng thuốc cầm tiêu chảy khi có sốt cao, tiêu chảy ra máu, hoặc nghi ngờ nhiễm khuẩn xâm lấn — có thể che lấp triệu chứng và kéo dài bệnh.
• Không tự ý dùng kháng sinh. Lạm dụng kháng sinh có thể gây kháng thuốc và tác dụng phụ.
• Không cố gây nôn. Không dùng rượu, giấm, tỏi sống hay “mẹo dân gian” chưa có chứng cứ.
• Không bỏ qua dấu hiệu mất nước hoặc các cảnh báo đã nêu.

Nếu bạn bị đau loét miệng do mất nước hoặc nôn nhiều, tham khảo thêm chế độ ăn mềm, mát, dễ chịu tại: nhiệt miệng nên ăn uống gì.

Khi nào cần đi khám hoặc đến bệnh viện?

Bạn nên liên hệ cơ sở y tế khi:

• Có bất kỳ dấu hiệu cảnh báo hoặc thuộc nhóm nguy cơ cao
• Triệu chứng không cải thiện sau 24–48 giờ chăm sóc tại nhà
• Không uống được dù từng ngụm nhỏ, hoặc tiểu rất ít
• Đau bụng dữ dội, bụng chướng, sốt cao dai dẳng

Tại cơ sở y tế, bác sĩ sẽ đánh giá mất nước, xét nghiệm cần thiết (điện giải, chức năng thận, xét nghiệm phân trong một số trường hợp), bù dịch đường truyền khi cần, cân nhắc thuốc chống nôn/điều trị nguyên nhân theo phác đồ. Tuyệt đối không tự ý dùng thuốc đặc trị khi chưa có chỉ định.

Trong giai đoạn sốt kèm phát ban, cần phân biệt với các bệnh truyền nhiễm khác. Nếu bạn lo lắng về ban xuất huyết hoặc bầm da không rõ nguyên nhân, hãy đọc thêm: sốt xuất huyết dưới da.

Làm sao phân biệt với tình trạng khác?

• Ngộ độc do độc tố (ăn đồ để lâu, cỗ bàn, thức ăn đường phố) thường khởi phát nhanh (vài giờ), nôn nổi bật, có thể không sốt.
• Nhiễm virus (norovirus/rotavirus): buồn nôn, nôn, tiêu chảy nước, lây trong cộng đồng, có thể sốt nhẹ.
• Nhiễm khuẩn xâm lấn (Shigella, Campylobacter, một số E. coli): tiêu chảy máu/nhầy, sốt cao, đau quặn — cần khám sớm.
• Đau bụng khu trú kéo dài, sụt cân, thiếu máu, hoặc triệu chứng lặp đi lặp lại cần được đánh giá chuyên khoa để loại trừ bệnh lý tiêu hóa khác.

Một số người thấy “hoa mắt, nhìn mờ” khi mệt và mất nước. Tuy nhiên, nếu nhìn mờ dai dẳng, chói sáng, méo hình — có thể liên quan bệnh lý mắt. Tham khảo thêm: biểu hiện của loạn thị.

Chế độ ăn và chăm sóc trong giai đoạn phục hồi

• Uống đủ nước theo cảm giác khát và màu nước tiểu (trong – vàng nhạt là đạt). Tiếp tục oresol nếu tiêu chảy còn.
• Ăn tăng dần: cháo/cơm nát, thịt nạc, cá hấp, trứng chín kỹ, sữa chua men sống (nếu dung nạp). Tránh đồ quá ngọt, nhiều dầu mỡ, rượu bia.
• Ngủ đủ giấc, vận động nhẹ; quay lại sinh hoạt bình thường khi ăn uống tốt, hết sốt, giảm tiêu chảy.

Phòng ngừa ngộ độc thực phẩm: 4 nguyên tắc “Sạch – Chín – Nhanh – Riêng”

Theo WHO/CDC, các biện pháp phòng ngừa hiệu quả gồm:

1. Sạch

• Rửa tay bằng xà phòng trước khi chế biến/ăn, sau khi đi vệ sinh, thay tã.
• Rửa sạch dụng cụ, thớt, bề mặt nhà bếp. Ưu tiên máy rửa chén hoặc nước nóng.
• Rửa kỹ rau quả dưới vòi nước chảy; ngâm rửa đúng cách.

2. Chín

• Nấu chín kỹ thịt, trứng, hải sản. Giữ nóng thức ăn nấu chín trên 60°C đến khi dùng.
• Hâm nóng lại thức ăn thừa cho tới khi sôi kỹ.

3. Nhanh – Bảo quản đúng

• Làm lạnh thực phẩm dễ hỏng dưới 4°C trong vòng 2 giờ sau khi nấu/mua về (1 giờ nếu nhiệt độ môi trường > 32°C).
• Không ăn thực phẩm có mùi lạ, đổi màu, quá hạn. Tuân thủ hướng dẫn bảo quản.

4. Riêng – Tránh lây chéo

• Tách thớt, dao cho thực phẩm sống và chín.
• Đậy kín thức ăn, bảo quản từng loại riêng.

Với hải sản, đặc biệt là cá ăn sống hoặc tái, nguy cơ nhiễm ký sinh trùng và vi khuẩn tăng cao. Lựa chọn nguồn uy tín, chế biến chín kỹ và lưu ý các tương tác, kiêng kỵ trong chế biến – tham khảo: cá hồi kỵ gì.

Các nhóm nguy cơ cao cần đặc biệt thận trọng

• Trẻ nhỏ (đặc biệt < 5 tuổi)
• Người cao tuổi (≥ 65 tuổi)
• Phụ nữ mang thai, cho con bú
• Người suy giảm miễn dịch (đái tháo đường, bệnh thận, ung thư, dùng thuốc ức chế miễn dịch)
• Người sau ghép tạng

Khuyến cáo riêng:

• Tránh sữa chưa tiệt trùng, phô mai mềm từ sữa không tiệt trùng, thịt nguội chưa hâm nóng, rau sống không rõ nguồn.
• Cẩn trọng thực phẩm đường phố, buffet để lâu ngoài trời.

Câu hỏi thường gặp về cách chữa ngộ độc thực phẩm

• Ngộ độc thực phẩm bao lâu thì khỏi?
  Đa số nhẹ – trung bình cải thiện trong 24–72 giờ nếu bù nước – điện giải tốt và ăn uống hợp lý. Nếu dai dẳng hơn, hãy đi khám.

• Có nên uống than hoạt tính?
  Than hoạt tính chỉ có vai trò trong một số ngộ độc hóa chất sớm, phải do nhân viên y tế đánh giá và chỉ định. Không tự ý dùng tại nhà cho ngộ độc thực phẩm thông thường.

• Có cần uống thuốc cầm tiêu chảy?
  Không dùng trong trường hợp sốt cao, tiêu chảy ra máu, nghi nhiễm khuẩn xâm lấn. Nếu triệu chứng nhẹ và không có cảnh báo, vẫn ưu tiên bù nước. Mọi thuốc nên theo tư vấn bác sĩ.

• Dùng men vi sinh có bắt buộc không?
  Không bắt buộc. Một số chủng có thể rút ngắn tiêu chảy nhẹ, nhưng không thay thế bù nước – điện giải.

• Sau ngộ độc có thể uống sữa không?
  Trong vài ngày đầu, ruột có thể “kém dung nạp” lactose tạm thời, nên hạn chế sữa tươi nếu gây đầy bụng, tiêu chảy. Có thể thử lại khi dung nạp tốt hơn.

Kết luận

Cách chữa ngộ độc thực phẩm an toàn tại nhà xoay quanh bù nước – điện giải đúng cách, nghỉ ngơi, ăn nhạt dễ tiêu và theo dõi dấu hiệu cảnh báo. Đa phần sẽ hồi phục trong 1–3 ngày. Tuy nhiên, khi có dấu hiệu mất nước, tiêu chảy máu, sốt cao dai dẳng, đau bụng dữ dội hoặc thuộc nhóm nguy cơ cao, hãy đến cơ sở y tế sớm để được đánh giá và điều trị phù hợp. Bệnh viện Đa khoa Khu Vực Phúc Yên cập nhật thông tin y tế dựa trên khuyến cáo mới nhất nhằm giúp bạn chăm sóc sức khỏe an toàn và hiệu quả.

Thông tin trong bài mang tính chất tham khảo, không thay thế cho ý kiến của bác sĩ. Luôn tham khảo ý kiến chuyên gia y tế trước khi áp dụng bất kỳ phương pháp nào.