Bệnh Phong Da Liễu: Nguyên nhân, Triệu chứng, Chẩn đoán, Điều trị và Phòng ngừa

Bệnh Phong Da Liễu (Hansen) là bệnh truyền nhiễm mạn tính có thể chữa khỏi nếu phát hiện sớm và điều trị đúng. Trước đây, bệnh từng bị kỳ thị do biến chứng để lại, nhưng y học hiện đại đã thay đổi hoàn toàn bức tranh này. Bài viết được biên soạn bởi Bệnh viện Đa khoa Khu Vực Phúc Yên dựa trên khuyến cáo của các tổ chức y tế uy tín, giúp bạn hiểu đúng và chăm sóc sức khỏe an toàn.

Để quản lý theo dõi sức khỏe mạn tính thuận tiện, bạn có thể tìm hiểu thêm khám ngoại trú trong bài viết: ngoại trú là gì.

Bệnh phong da liễu là gì?

Bệnh phong da liễu là bệnh nhiễm khuẩn mạn tính do vi khuẩn Mycobacterium leprae gây ra; trong vài thập kỷ gần đây, một loài liên quan là M. lepromatosis cũng được ghi nhận. Vi khuẩn này tấn công chủ yếu vào da, dây thần kinh ngoại biên và có thể ảnh hưởng mắt, niêm mạc mũi. Điểm đặc trưng là các dát hoặc mảng da đổi màu kèm giảm hoặc mất cảm giác, đi đôi với dày dây thần kinh và yếu cơ.

Bệnh tiến triển chậm với thời gian ủ bệnh dài, trung bình khoảng 5 năm, có thể dao động 1–20 năm. Vì vậy, người bệnh thường không nhớ được thời điểm phơi nhiễm. Theo WHO, bệnh phong không lây mạnh; việc chẩn đoán sớm và điều trị đúng phác đồ sẽ giúp cắt đứt nguồn lây và phòng biến chứng tàn tật.

Về dịch tễ, bệnh gặp rải rác tại nhiều quốc gia, tập trung ở vùng khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới. Tại Việt Nam, bệnh phong đã được khống chế ở mức loại trừ theo ngưỡng WHO (tỷ lệ lưu hành rất thấp), nhưng phát hiện sớm và điều trị đúng vẫn là chìa khóa ngăn ngừa tàn tật.

Ảnh minh họa tổn thương da và thần kinh ngoại biên trong bệnh phong da liễu

Bệnh phong lây như thế nào?

Câu hỏi “bệnh phong da liễu có lây không” thường khiến nhiều người lo lắng. Có, bệnh có thể lây nhưng không dễ lây. Con đường chủ yếu là qua giọt bắn đường hô hấp khi tiếp xúc gần, kéo dài với người bệnh chưa được điều trị. Vi khuẩn hiện diện trong chất tiết mũi–họng và có thể lưu lại tại môi trường ẩm trong thời gian ngắn. Tuy nhiên, phần lớn dân số có miễn dịch tự nhiên, và chỉ một tỷ lệ nhỏ người phơi nhiễm mới phát bệnh.

Bệnh không lây qua tiếp xúc thoáng qua như bắt tay, ôm nhẹ hoặc ngồi cạnh trong thời gian ngắn. Khả năng lây qua dùng chung đồ dùng cá nhân khi không có vết thương hở cũng thấp, nhưng vẫn nên phòng tránh. Điều trị đa hóa trị liệu (MDT) được WHO khuyến cáo giúp giảm nhanh khả năng lây truyền chỉ sau một thời gian ngắn khởi trị.

Việc phân biệt cơ chế lây của bệnh phong với các bệnh lý nội tiết như bệnh cường giáp là gì giúp tránh nhầm lẫn và giảm kỳ thị không cần thiết. Bệnh phong là bệnh nhiễm khuẩn có phác đồ điều trị đặc hiệu, không phải do “di truyền” hay “quả báo” như quan niệm cũ.

Nguy cơ lây truyền bệnh phong da liễu qua giọt bắn đường hô hấp khi tiếp xúc gần, kéo dài

Dấu hiệu nhận biết bệnh phong da liễu

• Tổn thương da: dát hoặc mảng nhạt màu (trắng, hồng, nâu) hay đỏ sậm; có thể có bờ rõ hoặc mờ; khô da, ít lông, ít mồ hôi. Dấu hiệu quan trọng là giảm hoặc mất cảm giác (đau, sờ, nóng lạnh) tại tổn thương.
• Tổn thương thần kinh: dày dây thần kinh ngoại vi (ví dụ thần kinh trụ, quay, mác nông), kèm tê bì, yếu cơ, rối loạn vận động (bàn tay vuốt trụ, rơi bàn chân), loét do chấn thương tái diễn vì mất cảm giác bảo vệ.
• Tổn thương cơ quan khác: mắt (đỏ, khô, không nhắm kín – hở mi), mũi (nghẹt kéo dài, chảy dịch, chảy máu cam), bàn chân loét lâu lành. Khi có dấu hiệu ở mắt hoặc loét bàn chân, nguy cơ tàn tật tăng cao nếu không can thiệp.

Ở giai đoạn đầu, triệu chứng có thể kín đáo. Vì vậy, bất kỳ dát da giảm cảm giác kéo dài, kèm tê bì chi, dày dây thần kinh cần đi khám chuyên khoa da liễu – thần kinh để được đánh giá. Lưu ý: có những nốt lành tính như chuỗi hạt ngọc ở nam giới không liên quan bệnh phong; việc khám đúng chuyên khoa sẽ giúp chẩn đoán phân biệt chính xác.

Tê bì tay chân và giảm cảm giác tại tổn thương là dấu hiệu gợi ý bệnh phong da liễu

Phân loại bệnh phong: từ lâm sàng đến chương trình điều trị

Có hai cách phân loại thường dùng:

• Theo WHO (thực hành chương trình): Paucibacillary (PB – ít vi khuẩn) và Multibacillary (MB – nhiều vi khuẩn). Phân loại dựa trên số tổn thương, tình trạng thần kinh và xét nghiệm vi khuẩn học. PB thường có ≤5 thương tổn; MB thường >5 hoặc có soi dương tính.
• Theo Ridley–Jopling (chuyên sâu): phổ từ thể củ (tuberculoid) → thể trung gian (borderline) → thể phong u (lepromatous), phản ánh đáp ứng miễn dịch của người bệnh. Thể củ có ít thương tổn, khu trú, miễn dịch mạnh; thể phong u lan tỏa, nhiều thương tổn đối xứng, miễn dịch yếu.

Trong quá trình bệnh, có thể xuất hiện “phản ứng phong” – đợt viêm cấp trên nền bệnh:

• Phản ứng type 1 (reversal reaction): đỏ, sưng đau tổn thương cũ, viêm dây thần kinh; nguy cơ tổn thương thần kinh cấp.
• Phản ứng type 2 (erythema nodosum leprosum – ENL): nổi cục đỏ đau, sốt, viêm hệ thống; có thể ảnh hưởng mắt, tinh hoàn, thận. Cần điều trị sớm để bảo tồn chức năng thần kinh.

Chẩn đoán bệnh phong da liễu

Chẩn đoán chủ yếu dựa trên lâm sàng và xét nghiệm chuyên biệt:

• Khám da và thần kinh: tìm dát/ mảng giảm cảm giác, dày dây thần kinh, yếu cơ. Kiểm tra cảm giác đau – nhiệt – sờ bằng dụng cụ tiêu chuẩn.
• Soi trực khuẩn (slit-skin smear): lấy bệnh phẩm ở vị trí đặc hiệu để tìm trực khuẩn kháng toan. Kết quả dương tính giúp xác định MB; âm tính không loại trừ PB.
• Sinh thiết da: đánh giá mô bệnh học hỗ trợ chẩn đoán và phân loại theo phổ miễn dịch. Một số trung tâm có thể làm xét nghiệm PCR hỗ trợ.

Chẩn đoán phân biệt bao gồm bạch biến, nấm da, viêm da, bệnh da do thần kinh khác, tổn thương mạch máu, và các tình trạng vô hại như chuỗi hạt ngọc ở quy đầu. Việc thăm khám bởi bác sĩ chuyên khoa da liễu – thần kinh giúp giảm sai sót và điều trị đúng hướng.

Điều trị bệnh phong da liễu và chăm sóc toàn diện

Hiện nay, điều trị tiêu chuẩn là đa hóa trị liệu (MDT) theo khuyến cáo WHO. Tùy phân loại PB hay MB, phác đồ phối hợp các kháng sinh như rifampicin, dapsone và clofazimine trong thời gian định sẵn (thường 6–12 tháng). Điều trị đúng giúp:

• Cắt đứt nguồn lây rất sớm sau khi khởi trị
• Ngăn tiến triển tổn thương thần kinh
• Giảm nguy cơ tàn tật và biến dạng

Bên cạnh kháng sinh, quản lý biến chứng thần kinh và phản ứng phong rất quan trọng:

• Điều trị phản ứng và viêm dây thần kinh cấp dưới giám sát của bác sĩ để bảo tồn chức năng.
• Chăm sóc loét bàn chân, chỉnh hình hỗ trợ, giày dép bảo hộ để phòng chấn thương do mất cảm giác.
• Vật lý trị liệu – phục hồi chức năng: duy trì sức cơ, tầm vận động, phòng biến dạng co rút.
• Bảo vệ mắt: nhỏ nước mắt nhân tạo, che chắn, tập nhắm mắt; chuyển chuyên khoa mắt khi cần.

Trong sinh hoạt, tránh tự ý dùng kháng sinh hoặc thuốc chống viêm khi chưa có chỉ định. Các vấn đề đau khác như đau răng cần thăm khám đúng chuyên khoa; tham khảo thêm bài viết cùng hệ thống về cách làm hết nhức răng nhanh nhất để chăm sóc đúng cách và an toàn.

Điều trị bệnh phong da liễu bằng đa hóa trị liệu giúp cắt đứt nguồn lây và ngăn biến chứng

Biến chứng nếu điều trị muộn

Bệnh phong da liễu không được điều trị sớm có thể để lại:

• Biến dạng chi: bàn tay vuốt trụ, rơi bàn chân, co rút khớp, tiêu đầu xương ngón tay/chân do chấn thương lặp lại và nhiễm trùng.
• Tổn thương mắt: khô mắt, viêm, không nhắm kín mắt, loét giác mạc, nguy cơ giảm thị lực nếu không bảo vệ.
• Tổn thương mũi: nghẹt mạn tính, chảy máu cam, xẹp vách ngăn mũi do viêm kéo dài.
• Gánh nặng tâm lý – xã hội: kỳ thị, giảm chất lượng cuộc sống, mất khả năng lao động do tàn tật.

Một số trường hợp có thể có tổn thương thận hoặc biến chứng toàn thân trong phản ứng type 2, cần theo dõi bởi bác sĩ chuyên khoa. Điều trị sớm giúp giảm thiểu hầu hết biến chứng nêu trên.

Biến chứng thần kinh ngoại biên kéo dài có thể dẫn đến biến dạng và tàn tật nếu điều trị trễ

Phòng ngừa bệnh phong da liễu

• Phát hiện sớm – điều trị sớm: người bệnh được chẩn đoán và dùng MDT đúng làm giảm nhanh khả năng lây cho cộng đồng.
• Tránh tiếp xúc kéo dài, gần gũi với người nghi mắc bệnh chưa điều trị, đặc biệt với chất tiết đường hô hấp. Nếu chăm sóc, nên đeo khẩu trang, rửa tay và vệ sinh bề mặt sạch.
• Chăm sóc da – bàn chân: giữ da ẩm, kiểm tra bàn chân hàng ngày nếu có giảm cảm giác để phát hiện sớm vết thương.
• Quản lý người tiếp xúc: theo dõi triệu chứng, khám sàng lọc theo hướng dẫn y tế địa phương. Ở một số quốc gia/địa phương, dự phòng cho người tiếp xúc được cân nhắc theo chương trình cộng đồng.

Cần xóa bỏ kỳ thị: bệnh phong da liễu là bệnh có thể chữa khỏi. Phân biệt với các bệnh chuyển hóa như gout – vốn có cơ chế hoàn toàn khác; nếu bạn quan tâm, có thể đọc thêm bài tại sao bị gout để hiểu rõ hơn nguyên nhân và phòng ngừa.

Khi nào cần đi khám bác sĩ?

• Có dát hoặc mảng da đổi màu kèm giảm/mất cảm giác kéo dài trên 4 tuần.
• Tê bì, châm chích, yếu cơ chi; sờ thấy dây thần kinh ngoại vi dày và đau.
• Loét bàn chân, bàn tay không đau nhưng lâu lành, tái diễn.
• Mắt đỏ, khô, khó nhắm kín; mũi nghẹt mạn, chảy máu cam kéo dài.
• Xuất hiện đợt sưng đỏ, đau các tổn thương da kèm sốt (nghi phản ứng phong).

Khám sớm giúp chẩn đoán đúng và điều trị kịp thời, giảm nguy cơ tàn tật. Nếu còn băn khoăn về quy trình thăm khám, hay muốn tìm hiểu thêm các chủ đề sức khỏe khác trong cùng hệ thống, bạn có thể xem thêm các bài viết đã được biên soạn như bệnh cường giáp là gì.

Câu hỏi thường gặp về bệnh phong da liễu

• Bệnh phong da liễu có di truyền không?
  Không. Đây là bệnh do vi khuẩn gây ra. Yếu tố nguy cơ chủ yếu là tiếp xúc gần, kéo dài với người bệnh chưa điều trị. Di truyền không phải cơ chế lây lan của bệnh.

• Điều trị bao lâu thì khỏi?
  Tùy phân loại PB hay MB, liệu trình thường kéo dài vài tháng đến khoảng một năm theo khuyến cáo WHO. Tuân thủ phác đồ và tái khám đúng hẹn là chìa khóa để khỏi bệnh.

• Người bệnh đang điều trị có còn lây không?
  Khả năng lây giảm nhanh sau khi khởi trị MDT. Bác sĩ sẽ tư vấn cụ thể về thời điểm an toàn cho sinh hoạt thường ngày. Dù vậy, duy trì vệ sinh hô hấp và rửa tay vẫn cần thiết.

• Bệnh phong có liên quan răng miệng hay bệnh lý toàn thân khác không?
  Bệnh chủ yếu ảnh hưởng da, thần kinh ngoại biên, mắt và niêm mạc mũi. Một số phản ứng có thể gây biểu hiện toàn thân. Các vấn đề như đau răng là bệnh riêng biệt và cần được xử trí đúng chuyên khoa; xem thêm tài liệu trong hệ thống để chăm sóc phù hợp.

Kết luận

Bệnh phong da liễu là bệnh nhiễm khuẩn mạn tính có thể chữa khỏi. Điều quan trọng là nhận biết sớm triệu chứng, đến cơ sở y tế để được chẩn đoán và điều trị theo phác đồ chuẩn nhằm cắt đứt nguồn lây và phòng ngừa tàn tật. Bệnh viện Đa khoa Khu Vực Phúc Yên luôn cập nhật thông tin y khoa theo khuyến cáo mới nhất của WHO và Bộ Y tế để đồng hành cùng bạn trong chăm sóc sức khỏe an toàn, hiệu quả.

Thông tin trong bài mang tính chất tham khảo, không thay thế cho ý kiến của bác sĩ. Luôn tham khảo ý kiến chuyên gia y tế trước khi áp dụng bất kỳ phương pháp nào.