Bé bị nhiễm trùng đường ruột: Nguyên nhân, triệu chứng, chăm sóc an toàn và khi nào cần đi khám

Tiêu chảy, nôn ói, đau bụng… là những biểu hiện thường gặp khi Bé Bị Nhiễm Trùng đường Ruột. Tình trạng này đa phần lành tính nhưng có thể gây mất nước nhanh, đặc biệt ở trẻ nhỏ, nếu không xử trí đúng sẽ nguy hiểm. Bài viết được biên soạn bởi Bệnh viện Đa khoa Khu Vực Phúc Yên, tổng hợp từ khuyến cáo y khoa cập nhật nhằm giúp cha mẹ nhận biết sớm, xử trí an toàn và phòng ngừa hiệu quả.

Để hiểu thêm về phòng chống lây nhiễm trong môi trường mẫu giáo, cha mẹ có thể tham khảo nguyên nhân bệnh tay chân miệng – một bệnh lây qua đường tiêu hóa tương tự – tại: nguyên nhân bệnh tay chân miệng.

Nhiễm trùng đường ruột ở trẻ là gì?

Nhiễm trùng đường ruột (gastroenteritis) là tình trạng vi sinh vật như virus, vi khuẩn hoặc ký sinh trùng xâm nhập và gây viêm niêm mạc dạ dày – ruột. Ở trẻ, nguyên nhân thường gặp nhất là virus (đặc biệt rotavirus, norovirus), tiếp theo là vi khuẩn (Salmonella, Shigella, Campylobacter, Escherichia coli) và ít gặp hơn là ký sinh trùng (Giardia lamblia, Entamoeba histolytica).

Phần lớn trường hợp do virus sẽ tự giới hạn trong vài ngày, nhưng ở trẻ dưới 5 tuổi nguy cơ mất nước cao hơn vì dự trữ nước – điện giải và khả năng bù kém. Ở nhóm này, xử trí sớm và đúng là yếu tố quyết định giúp bé hồi phục nhanh, tránh biến chứng.

Nhiễm trùng đường ruột lây qua đường phân – miệng: tay bẩn, đồ chơi, bề mặt bị nhiễm, thực phẩm – nước uống nhiễm bẩn hoặc chuẩn bị không đảm bảo vệ sinh. Trẻ đi nhà trẻ/mẫu giáo, trẻ suy dinh dưỡng, suy giảm miễn dịch hoặc sau khi đi du lịch/ăn hải sản, thức ăn đường phố có nguy cơ cao hơn.

Nguyên nhân thường gặp khi bé bị nhiễm trùng đường ruột

• Virus: Rotavirus (gây tiêu chảy nặng ở trẻ nhỏ, mùa khô – lạnh), norovirus (dễ gây bùng phát trong nhóm đông người), adenovirus đường ruột.
• Vi khuẩn: Salmonella, Shigella, Campylobacter, các chủng E. coli (ETEC – tiêu chảy du lịch, EHEC – có thể gây tiêu chảy máu và hội chứng tán huyết – urê máu cao).
• Ký sinh trùng: Giardia lamblia, Entamoeba histolytica, Cryptosporidium.

Yếu tố thuận lợi:

• Nước uống không an toàn, thực phẩm sống/tái, sữa chưa tiệt trùng, bảo quản sai cách.
• Vệ sinh tay kém, dùng chung khăn, đồ dùng ăn uống.
• Trẻ đi nhà trẻ, môi trường đông đúc.
• Hệ miễn dịch yếu, suy dinh dưỡng, bệnh nền tiêu hóa.

Cơ chế gây bệnh thường bắt đầu từ việc mầm bệnh bám vào và gây tổn thương lông nhung niêm mạc ruột, làm giảm hấp thu nước – điện giải, tăng tiết dịch, dẫn đến tiêu chảy và nôn. Một số vi khuẩn tiết độc tố kích thích mạnh nhu động ruột và có thể gây viêm xuất huyết.

Vi khuẩn gây tiêu chảy xâm nhập niêm mạc ruột ở trẻ em

Triệu chứng và dấu hiệu cảnh báo

Triệu chứng thường gặp khi bé bị nhiễm trùng đường ruột:

• Tiêu chảy (phân lỏng nhiều lần/ngày, có thể kèm nhầy hoặc máu tùy tác nhân).
• Nôn ói, buồn nôn.
• Đau bụng quặn từng cơn, chướng bụng nhẹ.
• Sốt nhẹ đến sốt cao, mệt mỏi, chán ăn.

Dấu hiệu mất nước cần lưu ý:

• Khát nhiều, môi khô, miệng khô, mắt trũng, da khô, khóc ít nước mắt.
• Trẻ nhỏ tiểu ít (ít tã ướt), lờ đờ, kém tương tác.
• Thóp lõm (ở trẻ nhũ nhi).

Dấu hiệu nguy hiểm cần đưa trẻ đi khám ngay:

• Tiêu chảy máu, phân đen hoặc nôn ra dịch xanh vàng (mật).
• Sốt cao kéo dài, mệt lả, lơ mơ, co giật.
• Nôn mọi thứ, không giữ được nước uống.
• Đau bụng dữ dội, bụng chướng nhanh, đau khu trú một điểm.
• Dấu hiệu mất nước trung bình – nặng (mắt trũng, không tiểu, da nhăn).
• Trẻ dưới 6 tháng tuổi, trẻ có bệnh nền hoặc suy giảm miễn dịch.

Chẩn đoán: khi nào cần xét nghiệm?

Đa số trường hợp có thể chẩn đoán lâm sàng dựa trên triệu chứng và thăm khám. Xét nghiệm không phải lúc nào cũng cần thiết. Bác sĩ có thể chỉ định xét nghiệm trong các tình huống:

• Tiêu chảy máu, tiêu chảy kéo dài > 7–10 ngày hoặc sốt cao dai dẳng.
• Dấu hiệu mất nước nặng, nghi rối loạn điện giải cần kiểm tra máu.
• Nghi ngờ bùng phát dịch tại trường/lớp hoặc sau khi đi du lịch.
• Trẻ sơ sinh, trẻ suy giảm miễn dịch, hoặc có bệnh nền phức tạp.

Các xét nghiệm có thể gồm: công thức máu, điện giải đồ, đường huyết, xét nghiệm phân (tìm hồng cầu – bạch cầu, nuôi cấy, PCR phát hiện tác nhân), đôi khi xét nghiệm nước tiểu nếu nghi nhiễm trùng tiết niệu kèm nôn sốt.

Cần phân biệt với các nguyên nhân đau bụng khác như lồng ruột (đau quặn cơn, nôn, có thể tiêu phân nhầy máu như “mứt nho”), viêm ruột thừa, nhiễm trùng tiết niệu. Trường hợp đau khu trú vùng bụng trên trái hoặc các vị trí không điển hình, cha mẹ nên theo dõi kỹ đặc điểm cơn đau và đưa trẻ đi khám để loại trừ nguyên nhân khác; bài viết đau bụng trái bên trên cung cấp góc nhìn bổ trợ về vị trí đau bụng trong bệnh lý tiêu hóa.

Điều trị tại nhà an toàn: bù nước đúng cách, ăn uống hợp lý

Mục tiêu quan trọng nhất khi bé bị nhiễm trùng đường ruột là bù nước – điện giải kịp thời và tiếp tục dinh dưỡng phù hợp để bé nhanh hồi phục.

• Bù nước – điện giải: Ưu tiên dung dịch oresol (ORS) phù hợp cho trẻ em, uống từ từ từng ngụm nhỏ, chia nhiều lần. Nếu trẻ đang bú mẹ, tiếp tục cho bú thường xuyên hơn. Tránh các loại nước ngọt có ga, nước trái cây quá ngọt vì có thể làm tiêu chảy nặng hơn.
• Dinh dưỡng: Không cần kiêng khem quá mức. Khi nôn đã giảm, cho bé ăn thức ăn dễ tiêu, mềm, nhỏ bữa: cháo, súp, khoai tây nghiền, chuối chín, sữa chua… Tiếp tục khẩu phần bình thường khi bé chịu ăn. Sữa vẫn có thể dùng ở hầu hết trẻ; nếu tiêu chảy kéo dài, bác sĩ có thể cân nhắc chế độ ít lactose tạm thời trong một số trường hợp.
• Men vi sinh và kẽm: Một số chủng men vi sinh (ví dụ: Lactobacillus rhamnosus GG, Saccharomyces boulardii) có thể giúp rút ngắn thời gian tiêu chảy ở một số trẻ; bổ sung kẽm được nhiều tổ chức y tế khuyến nghị để hỗ trợ niêm mạc ruột. Cha mẹ nên hỏi ý kiến bác sĩ trước khi dùng.
• Hạ sốt và giảm đau: Có thể sử dụng thuốc hạ sốt thông dụng phù hợp lứa tuổi khi trẻ sốt cao, nhưng cần theo đúng hướng dẫn của bác sĩ/dược sĩ. Không tự ý phối hợp nhiều thuốc hoặc dùng thuốc chống nôn, chống tiêu chảy không dành cho trẻ em.

Bù nước điện giải giúp phòng mất nước khi trẻ tiêu chảy do nhiễm trùng đường ruột

Những điều nên tránh:

• Không tự ý dùng kháng sinh: Phần lớn trường hợp là do virus, kháng sinh không giúp nhanh khỏi và có thể gây hại (tiêu chảy kéo dài, kháng thuốc). Kháng sinh chỉ dùng khi có chỉ định rõ ràng của bác sĩ.
• Không dùng thuốc cầm tiêu chảy không phù hợp cho trẻ nhỏ (ví dụ một số hoạt chất làm giảm nhu động ruột) nếu chưa có chỉ định y tế.
• Tránh đồ ăn nhiều dầu mỡ, cay, đồ uống có gas, nước ép quá ngọt; không ép trẻ ăn khi đang nôn.

Khi nào cần đưa trẻ đi khám hoặc nhập viện?

Đưa trẻ đi khám ngay nếu xuất hiện một trong các dấu hiệu sau:

• Dưới 6 tháng tuổi, hoặc có bệnh mạn tính/miễn dịch kém.
• Mất nước rõ: mắt trũng, khát nhiều, tiểu rất ít hoặc không tiểu, lờ đờ.
• Nôn mọi thứ, không uống được, nôn dịch xanh – vàng.
• Tiêu chảy máu, phân đen, sốt cao > 39°C hoặc sốt kéo dài > 48–72 giờ.
• Đau bụng dữ dội, bụng chướng nhanh, đau khu trú một điểm.
• Tiêu chảy kéo dài hơn 7–10 ngày.
• Có dấu hiệu bất thường khác: phát ban, co giật, đau khớp, phù nhẹ, nước tiểu ít sau tiêu chảy máu (nguy cơ hội chứng tán huyết – urê máu cao).

Tại cơ sở y tế, bác sĩ sẽ đánh giá tình trạng mất nước, rối loạn điện giải và cân nhắc bù dịch đường uống/đường tĩnh mạch, chỉ định xét nghiệm cần thiết, và điều trị nguyên nhân khi phù hợp.

Bé bị nhiễm trùng đường ruột cần được thăm khám khi có dấu hiệu mất nước, tiêu chảy máu hoặc nôn nhiều

Phòng ngừa: từ vệ sinh tay đến tiêm vắc xin rotavirus

• Rửa tay đúng cách với xà phòng trước khi chế biến thức ăn, trước khi ăn và sau khi thay tã/đi vệ sinh.
• Ăn chín, uống sôi; dùng nước sạch; vệ sinh dụng cụ ăn uống, bình sữa; bảo quản thực phẩm trong tủ lạnh đúng cách.
• Tránh cho trẻ ăn đồ sống/tái, sữa chưa tiệt trùng, nước đá không rõ nguồn gốc.
• Khử khuẩn bề mặt, đồ chơi; giặt giũ quần áo bẩn kịp thời.
• Không cho trẻ đến lớp khi còn tiêu chảy – nôn, và ít nhất 24–48 giờ sau khi hết triệu chứng để giảm lây lan.
• Tiêm vắc xin rotavirus đúng lịch giúp giảm đáng kể nguy cơ tiêu chảy nặng do rotavirus ở trẻ nhỏ.
• Với trẻ sơ sinh, sữa mẹ – đặc biệt là sữa non – giàu kháng thể tự nhiên giúp bảo vệ ruột non khỏi tác nhân gây bệnh. Nếu quan tâm về sự khác biệt của sữa những ngày đầu đời, cha mẹ có thể đọc thêm: sữa non có màu gì.

Dinh dưỡng và phục hồi sau khi bé bị nhiễm trùng đường ruột

Khi tình trạng nôn đã giảm, hãy cho bé:

• Uống ORS và nước theo nhu cầu, ăn các món mềm, dễ tiêu và năng lượng đầy đủ.
• Bổ sung thực phẩm giàu kali (chuối), giàu đạm dễ tiêu (thịt nạc, cá nấu chín, trứng chín kỹ), gạo – khoai.
• Sữa chua/men vi sinh theo tư vấn bác sĩ để hỗ trợ hệ vi khuẩn đường ruột.

Tránh kéo dài chế độ ăn quá nghèo nàn vì có thể làm chậm phục hồi và gây sụt cân. Khi bé khỏe lại, chế độ ăn cân đối sẽ giúp lấy lại thể lực. Trong hành trình xây dựng thực đơn cho cả gia đình, những câu hỏi về cân nặng – ví dụ như ăn ốc có mập không – cũng đáng tham khảo để có lựa chọn phù hợp, an toàn thực phẩm.

Một số trẻ có thể xuất hiện bất dung nạp lactose thoáng qua sau đợt tiêu chảy; nếu bé đầy bụng, tiêu chảy tăng khi uống sữa, hãy trao đổi bác sĩ để được hướng dẫn điều chỉnh tạm thời.

Biến chứng có thể gặp và theo dõi sau bệnh

• Mất nước, rối loạn điện giải (hạ natri, toan chuyển hóa) là biến chứng thường gặp nhất, có thể cần truyền dịch nếu nặng.
• Suy dinh dưỡng nếu tiêu chảy kéo dài, ăn uống kém.
• Hội chứng tán huyết – urê máu cao (HUS) liên quan một số chủng E. coli: tiêu chảy máu, giảm lượng nước tiểu, phù nhẹ, da nhợt; cần nhập viện ngay.
• Viêm da tã/bỏng rát quanh hậu môn do phân lỏng thường xuyên; nên vệ sinh sạch, lau khô, bôi kem hàng rào theo hướng dẫn y tế.
• Bất dung nạp lactose thoáng qua như đã đề cập.

Ngoài các vấn đề ở trẻ em, người lớn trong gia đình đôi khi cũng gặp bệnh lý tiêu hóa khác. Để có kiến thức tổng quát cho cả nhà, bạn có thể xem thêm bài viết về cách chữa bệnh trĩ nhẹ nhằm nhận diện sớm và chăm sóc đúng (không thay thế tư vấn y khoa cá nhân).

Câu hỏi thường gặp

• Bé bị nhiễm trùng đường ruột kéo dài bao lâu?
  Phần lớn trường hợp do virus cải thiện trong 1–3 ngày, có thể kéo dài đến 5–7 ngày. Nếu trên 7–10 ngày hoặc có tiêu chảy máu, nên đưa trẻ đi khám.

• Có cần dùng kháng sinh không?
  Không phải lúc nào cũng cần. Kháng sinh chỉ có ích trong một số trường hợp do vi khuẩn nhất định, khi bác sĩ chỉ định. Dùng sai kháng sinh có thể làm bệnh nặng hơn và tăng kháng thuốc.

• Men vi sinh có giúp không?
  Một số chủng có bằng chứng giúp rút ngắn thời gian tiêu chảy ở trẻ, nhưng hiệu quả tùy chủng và từng trẻ. Nên lựa chọn theo tư vấn chuyên môn.

• Bé có được tắm không?
  Có. Tắm nhanh bằng nước ấm, giữ ấm sau tắm, tránh gió lùa. Vệ sinh thân thể tốt giúp giảm lây nhiễm chéo.

• Khi nào bé có thể đi học lại?
  Khi hết sốt, ăn uống – sinh hoạt bình thường và không còn nôn ói; thường nên nghỉ thêm 24–48 giờ sau khi hết tiêu chảy để giảm nguy cơ lây cho bạn bè.

• Làm sao phân biệt đau bụng do nhiễm trùng với bệnh khác?
  Nếu đau dữ dội, khu trú, kèm sốt cao, nôn liên tục, bụng chướng nhanh, tiêu chảy máu… cần đi khám ngay để loại trừ các bệnh ngoại khoa/tiêu hóa khác.

Kết luận

Khi bé bị nhiễm trùng đường ruột, bù nước – điện giải sớm, tiếp tục dinh dưỡng hợp lý và theo dõi dấu hiệu mất nước là chìa khóa giúp bé hồi phục an toàn. Kháng sinh không phải lúc nào cũng cần; hãy đưa trẻ đi khám nếu có dấu hiệu cảnh báo hoặc triệu chứng kéo dài. Bệnh viện Đa khoa Khu Vực Phúc Yên luôn cập nhật thông tin y khoa dựa trên khuyến cáo của Bộ Y tế và các tổ chức quốc tế, khuyến khích cha mẹ liên hệ bác sĩ nhi khoa khi có băn khoăn về tình trạng của bé.

Thông tin trong bài mang tính chất tham khảo, không thay thế cho ý kiến của bác sĩ. Luôn tham khảo ý kiến chuyên gia y tế trước khi áp dụng bất kỳ phương pháp nào.